Η ξεχωριστή τιμή που μου κάνει η Ένωση Γραφιστών Ελλάδας στο πλαίσιο της διοργάνωσης των Ελληνικών Βραβείων Γραφιστικής και Εικονογράφησης έρχεται σε μια χρονιά ιδιαίτερη για εμένα. Εφέτος συμπληρώνω πενήντα χρόνια στη Σχολή Βακαλό. Είκοσι χρόνια στην ενεργό διδασκαλία, σαράντα χρόνια Διευθυντής Σπουδών και, επιτρέψτε μου να υπογραμμίσω, τριανταπέντε χρόνια κοντά στην Ελένη Βακαλό, από την οποία διδάχτηκα πολλά, αλλά είχα και την τιμή να προλογίσει τέσσερις καταλόγους εκθέσεών μου.
Ήταν το 1966 όταν μου έγινε η πρόσκληση από τη Σχολή Βακαλό να οργανώσω το τμήμα της Γραφιστικής. Το ενδιαφέρον μου για τις εφαρμοσμένες τέχνες και το graphic design υπήρχε από πριν, όταν ακόμη μαθήτευα στη χαρακτική, πλάι σε σημαντικούς δασκάλους, με προεξάρχοντα τον Γ. Κεφαλληνό. Αναπτύχθηκε περισσότερο την περίοδο που ήμουν στο εξωτερικό, όπου είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τη γραφιστική στις πραγματικές της διαστάσεις – τις καλλιτεχνικές, τις τεχνικές και τις επαγγελματικές. Ήταν, λοιπόν, έντονη η επιθυμία μου να μεταφέρω στην Ελλάδα τη γνώση ενός τομέα σημαντικού, που εδώ έκανε ακόμη τα πρώτα δειλά του βήματα.
Ποια ήταν η κατάσταση της γραφιστικής στην Ελλάδα εκείνη την εποχή; Η όποια εκπαίδευση βασιζόταν στην εμπειρική γνώση μερικών εμπνευσμένων δασκάλων. Οι περισσότερες δουλειές διεκπεραιώνονταν από τυπογραφεία. Στην καλύτερη περίπτωση, όταν επρόκειτο για έργα πιο απαιτητικά, τα αναλάμβαναν συνήθως ζωγράφοι. Και αυτοί δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να μεταφέρουν τη ζωγραφική τεχνοτροπία τους στην επιφάνεια λ.χ. μιας αφίσας, χωρίς να παίρνουν υπόψη τους ότι αυτή έχει άλλο σκοπό και λειτουργεί διαφορετικά από ένα ζωγραφικό έργο. Υποτυπώδης όμως ήταν και η γενικότερη υποδομή. Γραμματοσειρές ανύπαρκτες – αν φυσικά μιλάμε για καλές. Γιατί οι κακές ήταν άφθονες. Υπήρχαν στοιχειοχυτικές εταιρείες που ο κατάλογός τους αριθμούσε πάνω από εκατό γραμματοσειρές, με ονομασίες εμπνευσμένες από συγγενείς και φιλενάδες – “Σούλα”, “Τούλα”, “Αφροδίτη” και άλλα τέτοια.
Αυτές ήταν οι συνθήκες όταν ανέλαβα υπεύθυνος του Τομέα Γραφιστικής της Βακαλό. Θεώρησα από την αρχή ότι έπρεπε να υπάρχει ένα σταθερό θεμέλιο, και αυτό δεν μπορούσε να είναι άλλο από το λεγόμενο “βασικό σχέδιο”. Ένας γραφίστας δεν είναι δυνατό να εργαστεί εάν δεν αντιλαμβάνεται το πλαίσιο στο οποίο καλείται να δημιουργήσει: τον δισδιάστατο χώρο και τη δυναμική του. Το βασικό σχέδιο είναι η ανάλυση και η σύνθεση όλων των πλαστικών στοιχείων που αποτελούν ένα έργο, είτε αυτό είναι καθαρά εικαστικό είτε εφαρμοσμένο. Πρόκειται για το αλφάβητο της οπτικής επικοινωνίας, όπως διαμορφώθηκε από την ιστορική σχολή του Μπαουχάουζ.
Με άλλα λόγια, ασχέτως του συγκεκριμένου θέματος και των λειτουργικών αναγκών του, απαιτείται πρώτα απ’ όλα η νοηματική κατανόηση του χώρου. Έννοιες όπως “κίνηση”, “ηρεμία”, “επιθετικότητα”, “στατικότητα” πρέπει να ερμηνευτούν οπτικά με τη χρήση βασικών στοιχείων, όπως είναι η γραμμή, το τετράγωνο, το τρίγωνο, ο κύκλος, αλλά και οι τόνοι, οι αντιθέσεις, κ.ά. Εάν ο χώρος οργανωθεί με αυτό τον τρόπο, ύστερα δεν χρειάζεται παρά να αντικατασταθούν τα στοιχεία αυτά με εικόνες, τίτλους και μπλοκ κειμένου.
Από την αρχή στο πρόγραμμα της Σχολής αφιερώσαμε πολλές ώρες διδασκαλίας σε μια πλευρά της εκπαίδευσης που θεωρούσαμε θεμελιώδη, αφήνοντας για ένα επόμενο στάδιο τις τεχνικές γνώσεις, που ναι μεν ήταν απαραίτητες, αλλά η διδασκαλία τους ήταν πιο εύκολη. Μαζί με το βασικό σχέδιο, δώσαμε ιδιαίτερη έμφαση στην ευρύτερη παιδεία των σπουδαστών – παιδεία εικαστική, γνώση της ιστορίας της τέχνης, της πολιτιστικής θεωρίας, της σημειολογίας, της θεωρίας του ίδιου του Design. Πρόκειται για εργαλεία θεωρητικά, που ο designer πρέπει να ξέρει να χειρίζεται το ίδιο καλά με τα τεχνικά μέσα.
Και εδώ έρχομαι στη γενικότερη φιλοσοφία της Βακαλό. Ο προφανής σκοπός μιας σχολής είναι ασφαλώς η μετάδοση γνώσεων, η καλλιέργεια ικανοτήτων και δεξιοτήτων, ο εξοπλισμός των νέων ανθρώπων για μια επιτυχημένη σταδιοδρομία. Για εμάς, όμως, ένα σχολείο είχε και έχει έναν ακόμη σημαντικό σκοπό: να προάγει την ελεύθερη δημιουργική σκέψη, τον πειραματισμό, τη φαντασία. Με άλλα λόγια, πρέπει να καλλιεργεί ιδιότητες που –έστω φαινομενικά– παρεκκλίνουν από τη στενά εννοούμενη επαγγελματική κατάρτιση.
Αυτή η επιλογή μας δεν ήταν απλή υπόθεση, και όχι μόνον εξαιτίας των εγγενών δυσκολιών της. Μας ασκήθηκε κριτική. Κάποιοι έφτασαν στο σημείο να μας πουν ότι “αδιαφορούμε για το τι ζητάει η αγορά”. Για εμάς, ωστόσο, το θέμα ήταν ξεκάθαρο. Η προσπάθειά μας ήταν να δώσουμε σταθερές βάσεις και να διαμορφώσουμε ελεύθερες προσωπικότητες με κριτική, δημιουργική σκέψη. Σε πείσμα των επικριτών μας, η ιστορία, τολμώ να πω, μας δικαίωσε.
Σήμερα θεωρείται πια δεδομένο αυτό που εμείς ξέραμε από την αρχή: ότι ο designer δεν είναι ένας τεχνίτης, ένας απλός εκτελεστής – είναι δημιουργός, με την πιο ουσιαστική σημασία της λέξης. Δημιουργεί μορφές, εικόνες, μηνύματα, χειρίζεται διαύλους επικοινωνίας, διαμορφώνει το οπτικό περιβάλλον του κόσμου μας. Ο γραφίστας είναι ο ειδικός της οπτικής επικοινωνίας, και ο ρόλος του δεν περιορίζεται στο εμπόριο και στη διαφήμιση. Εάν σκεφτούμε τους τομείς στους οποίους παρεμβαίνει η γραφιστική, καταλαβαίνουμε ότι ο designer είναι ένας σημαντικός κρίκος σε κρίσιμες διαδικασίες που αφορούν την ενημέρωση, την εκπαίδευση, την επιστήμη, την τεχνολογία, την επικοινωνία, την πολιτική, την κουλτούρα, κ.ά.
Για να διαδραματίσει ο γραφίστας αυτό τον δημιουργικό ρόλο απαιτείται να έχει –εκτός από τεχνικές γνώσεις– ευρεία καλλιέργεια, ουσιαστική θεωρητική μόρφωση και καλλιτεχνική παιδεία, να είναι ενήμερος για τη σύγχρονη πραγματικότητα και να μπορεί να ερευνά μεθοδικά, να αναλύει κριτικά και να διατυπώνει τεκμηριωμένες προτάσεις. Και τέλος, το πιο ουσιώδες. Λόγω ακριβώς της ευθύνης που έχει απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, η προσωπικότητα του designer οφείλει να διακρίνεται από ένα πράγμα: το ήθος.
Σε αυτή την κοινωνική και ηθική υπόσταση του Design, που τη συναντάμε από τα πρώτα του βήματα τον 19ο αιώνα και ύστερα σε όλα τα μεγάλα ρεύματα και κινήματα, θα ήθελα να δώσω τη μεγαλύτερη έμφαση. Σε αυτό το ήθος ήταν και είναι προσηλωμένη η σκέψη μου, και αυτό είναι που ορίζει διαχρονικά το πνεύμα της Βακαλό. Σήμερα, σε μια εποχή που όλες οι αξίες –κοινωνικές, ηθικές και αισθητικές– διακυβεύονται, το ήθος του δημιουργικού ανθρώπου είναι κάτι περισσότερο από απαραίτητο. Είναι το μόνο στο οποίο μπορούμε να ελπίζουμε.
Δανιήλ Γουναρίδης
